A ishte Robert Elsie arkitekti i dekriminalizimit të homoseksualizmit në Shqipëri?

Një bisedë e jashtëzakonshme me një pjesëtar veteran të komunitetit gej në Shqipëri, për rolin e albanologut Elsie, gjithashtu pjesëtar i komunitetit LGBT, në ngritjen e organizatës së parë gej në Tiranë. Si organizata iu përgjigj në vitin 1994 krizës së madhe që po afrohej, pas infektimeve të para të komunitetit me HIV, si kjo bërthamë e ndërtuar falë vizionit brilant të Elsie e shfrytëzoi momentin politik për të lobuar për dekriminalizimin e homoseksualizmit, dhe si shërbyen “cruising areas” si hapësira për organizimin e komunitetit dhe për luftën ndaj HIV

Intervistoi Kristi Pinderi

Ka një moment në jetën e njeriut kur fillon të interesohet për identitetin e vet, nga ka ardhur, si ka ardhur, kërkon të dijë kush është dhe çfarë përfaqëson. Diçka e ngjashme ndodh dhe me çdo komunitet që bëhet bashkë për shkak të rrethanave e kushteve që i afektojnë njësoj pjesëtarët e vet, e për shkak të së kaluarës së përbashkët. Në rastin e lëvizjes për të drejtat e LGBT në Shqipëri, momenti i bërjes së llogarive me të kaluarën është i vështirë, sepse mungojnë të dhënat, mungon shpesh vullneti i njerëzve për të ndarë historitë e tyre, mungon edhe infrastruktura për ta bërë këtë.

Në këtë intervistë kemi biseduar më një pjesëtar veteran të komunitetit LGBT, i cili rrëfen atë që mban mend, flet me ne për kohën gjatë komunizmit dhe sidomos për vitet e para pas komunizmit. Ai flet për rolin e atyre që ne sot i njohim si “cruising areas”, të cilat i mban mend jo vetëm si vende ku njerëzit shkonin për të kryer marrëdhënie seksuale, por mbi të gjitha si hapësira që formësonin një komunitet dhe e ushqenin formimin e tyre. I mban mend, si të thuash, si qëndrat e para sociale për komunitetin. 

Por surprizuese është shfaqja për herë të parë publikisht e rolit që albanologu i njohur kanadez Robert Elsie ka patur në ndërtimin e komunitetit gej në Tiranë, dhe në betejën e nëndheshme dhe të panjohur më parë për të dekriminalizuar homoseksualizmin dhe për tju përgjigjur në vitet ’90-të shfaqjes së një krize që rrezikonte ekzistencën e komunitetit gej në Shqipëri: HIV/AIDS.

Nga mënyra si dëshmitari që ne kemi intervistuar rrëfen, si dëshmitar okular dhe person aktiv në bërjen e historisë i cili preferon të mos e tregojë emrin, roli i Elsiet jo vetëm që është një rol aktiv, por është roli i arkitektit të një vale të lëvizjes që do të kishte një jetë të shkurtër por një impakt historik në Shqipëri, pasi do të vendoste një gur kilometrik në historinë tonë të përbashkët, dekriminalizmin në 1994 të homoseksualizmit. Veç kësaj – dhe ky është një rol i jashtëzakonshëm – Elsie shpërfaqet në këtë rrëfim edhe si një personazh kyç në ndërtimin e mekanizmave të parë të suportit për personat e prekur nga HIV. 

Sa për ta patur më të qartë kontekstin: ky ishte viti 1994, sipas Kodit Penal të Shqipërisë mund të shkoje në burg për shkak të orientimit seksual, ndërsa infektimi me HIV ishte si një dënim me vdekje deri në vitin 2005 kur nisi në Shqipëri terapia e parë intensive kundër HIV.

Intervista është bërë e kombinuar përmes bisedës telefonike dhe mesazheve private në rrjetet sociale. Bashkarisht me të intervistuarin kemi vendosur të mos tregojmë asnjë emër për të mbrojtur identitetin, privatësinë dhe kujtimin e njerëzve. Në lidhje me rolin e Robert Elsie, i intervistuari kujton se ai prezantohej haptazi si një burrë gej, pra nuk jetonte “in the closet” dhe partneri i tij nuk prezantohej si mik, por si partner. Eshtë kjo arsyeja pse ne nuk ngurojmë ta lidhim emrin e Elsiet me lëvizjen queer në Shqipëri. E kundërta, pra mbajtja fshehur e këtij roli, do të ishte si një dënim me heshtje, një nga ato format e rënda me të cilat komuniteti ynë është dënuar shpesh përgjatë historisë.Intervista nuk është studim historik, por është një “oral history”, si e tillë ajo ka rëndësinë e vet të jashtëzakonshme, por edhe subjektivizmin e natyrshëm dhe të pashmangshëm që i shoqëron këto rrëfime.  

Faleminderit që po e bëjmë këtë intervistë sot. Eshtë shumë e rëndësishme të njohim e të flasim më shumë për historinë tonë të përbashkët. Duam të flasim pak për rolin e “cruising areas”, sidomos për rolin e tyre në ndërtimin e një komuniteti. Ka patur disa zona në Tiranë, përveç zonës së liqenit. Ka qenë një te ish lulishtja pranë selisë së PS, sot është katedralja ortodokse, ka qenë një zonë tjetër mbrapa hotel Dajtit, por sidomos lulishtja tek parlamenti ku sot ndodhet xhamia e Namazgjasë, ka qënë një hapësirë e mirëfilltë socializimi për komunitetit LGBTQ në Tiranë, është kështu? Cfarë mban mend nga kjo kohë?

Kodrat e liqenit kanë filluar të frekuentohen mbas vitit 1993. Para viteve ’90 kanë qenë parqet vend takimi si, parku Rinia, parku tek rruga Elbasanit që sot është xhamia, pazari ri, stacioni trenit, sheshi Skenderbej, parku tek Rogner (Rogner filloi punimet në 1994), e më tej. Nuk shkohej aq larg tek Liqeni sepse mjaftonin parqet afër qendrës.

Edhe lulishtja tek Kisha Ortodokse ka qenë shumë efikase, se ka pas disa hyrje – dalje dhe shumë errësirë. Ky park frekuentohej së tepërmi nga ushtarët e Ministrisë së Mbrojtjes. Përballë hotel Dajtit mblidheshim më së shumti. Atje kemi takimin e parë dhe impaktin e parë me Robert Elsie. 

Si ishte ky takim me Robertin?

Ne ishim grup i madh, mbi 10 vetë. Ai me nuhatjen e tij u afrua dhe këtu lindi njohja e parë që vazhdoi me miqësi të fortë deri sa mbylli sytë. 

Berti ishte motorri i bisedave tona. Në rrinim te bordurat e hotel Dajtit, si shumë djem të tjerë “straight”. Berti na fliste për homoseksualitetin në Shqipëri gjatë kohës së komunizmit, për atë pjesë të paditur nga ne, se pjesën tjetër e dinim ngaqë e kishim jetuar, na komentonte librat për Kadarenë, studimet e Çelebisë, etj.

Berti kalonte më shumë se gjysmën e vitit në Shqipëri për shkak të angazhimeve të tij akademike. Ai flinte tek 15 katshi dhe na ftoi (ne ishim 3 vetë) të shikonim Tiranën e gjelbëruar nga dritarja e dhomës së tij. Ai ishte shumë i dhënë mbas gjelbërimit të madh të Tiranës.

Dhe kjo ishte ende koha kur Tirana ishte një ndër qytetet më të gjelbëruar në Europë…

Pjesa nga 15 katëshi deri tek parku i madh dukej me sy të lirë që ishte vetëm jeshil. 

Ç’njerëz i frekuentonin këto “cruising areas” që përmende më lart?

Njerëz të zakonshëm, dhe njerëz më pak të zakonshëm. Kishte njerëz nga arti, nga sporti kishte shumë, njerëz që ishin në punë të mira, që kishin një status social të rëndësishëm, kishte oficerë, njerëz që punonin në media, në kulturë, etj.

Kthehemi dhe njëherë te roli i Robert Elsiet. Çfarë ndodhi më tej?

Biseda e parë mbi organizimin e komunitetit ka qenë mbas 3 vjetësh kur një shoku ynë rezultoi HIV pozitiv. Këtu ndryshoi dhe çdo gjë në takimet tona.

Tingëllon si një udhëkryq dhe si një moment me impakt të jashtëzakonshëm.

Shumë! Dukej sikur të gjithë na survejonin. Por Berti kishte bërë gati çdo gjë. Na mblodhi në një lokal ditën e parë. Nuk e mbaj mend mirë se ku. Na tha që HIV tani duket qartë që po vjen dhe mes nesh në Shqipëri dhe që ne duhet të organizoheshim. Biseduam për rëndësinë e krijimit të një grupi që duhej të merrej me problemin e sensibilizimit për HIV. Sepse në fillim është biseduar vetëm për HIV dhe luftën kundër tij. Ne kishim frikë që ta fokusonim punën edhe për të drejtat e komunitetit tonë përtej HIV, mos harro që ishte viti 1994, kur marrëdhëniet homoseksuale ishin ende të kriminalizuara dhe sipas Kodit Penal përfundoje në burg. Por ai kishte kontaktet e veta në politikë dhe kishte një akses që ne nuk e kishim. Vonë mbas disa muajsh u bindëm me pak frikë të shtonim dhe mbrojtjen e LGBT. Berti kishte menduar për 3 pika që do të përbënin shtyllën e punës sonë, pika e tretë ishte specifikisht për të mbrojtur të drejtat e komunitetit LGBT.

Kishte bërë një draft, kishte sugjeruar aty pikat ku duhet të luftonim, ku do i paraqisnim, gjëra që nuk i dinim dhe s’kishim si ti dinim atëherë, por Berti i dinte më mirë. Pra fillimisht ia kemi refuzuar pikën për mbrojtjen e LGBT. Mbaj mend që përdornim termin “grupet vulnerabël” si një zëvendësues të termit LGBT apo homoseksualët. Ky ka qenë fillimi i organizatës së parë gej në Shqipëri, Society Gay Albania (SGA).

Berti ishte njohës i jashtëzakonshëm i mendësisë shqiptare. Ai nuk donte ta zgjidhte vetë liderin mes nesh, duke i ditur dhe karakteret tona komplekse, dhe në fillim organizimi kishte një natyrë kolegjiale. Edhe ne evente të ndryshme ku merrnim pjesë, merrnim pjesë si grup.

Si e mban mend kohën e parë kur HIV filloi të prekë komunitetin?

Problem dhe shqetësim i madh ka qenë ruajtja e sekretit dhe e privatësisë, problem i jashtëzakonshëm. Por personi i parë ishte një njeri kurajoz dhe që nuk kishte frikë. Filluam kontaktet me spitalin. Ky personi i parë ua tregonte njerëzve statusin me HIV. Kjo na ndihmoi për të zhurmuar rastet e mundshme të infektimeve. 

Si e përballuat krizën? Si e mbështesnit njëri – tjetrin?

Si fillim e shtruan njeriun tonë në spital dhe nuk i thanë gjë. Pas një jave kishte hyrë Najada (Najada Como), ai ishte një vlonjat, një lab tipik, dhe i tha ma thuaj tani, s’ka nevojë të ma mbash fshehur, çfarë kam? Lajmi për HIV në atë kohë ishte dënim me vdekje! Por ai vetë na dha zemër, do ia dal thoshte, do ia dal, pastaj nisëm të shikonim nga vetja, a jam dhe unë me HIV? E mbaj mend që trauma ishte e madhe, por kishim momente kur qeshnim në spital për shkak të natyrës guximtare të mikut tonë. Thamë: Ore, me ne ça do bëhet?! Pra ky rast ishte si një sinjal alarmi që ndihmoi dhe për rritjen e ndërgjegjësimit. Ishte i jashtëzakonshëm sepse ai ndante informacion me ne plus ishte i kujdesshëm ta tregonte statusin e tij, diçka që pengoi një krizë më të rëndë të infeksioneve. Mendo se çfarë do kishte ndodhur nëse ai nuk do e tregonte statusin e tij? Ishte koha kur filluam të shpërndanim prezervativë dhe të shkëmbenim informacion.

Si e bënit këtë?

Në ato “crusing areas”! Mbaj mend një nga bastisjet aty ku është sot Kisha ortodokse. Kishte ndodhur një sherr me thika dhe policia erdhi direkt te ne, na shoqëroi. Kur na panë prezervativët thanë, çfarë i keni këto? Jeni pederastë ju? Por na lëshuan shpejt. 

A ishin rutinore këto bastisjet e policisë?

Po. Herë pas here vinte policia për bastisje, sidomos në rastet e pedofilisë kur shkonin denonconin. Nëse ndodhte diku në qytet ndonjë rast pedofilie, gjëja e parë që bënte policia ishte vinte te ne, për shkak të paragjykimit. Na shikonin si pedofilë. Sigurisht, rastet nuk kishin të bënin fare me komunitetin, ndodhte diku jashtë nesh, dhe vinin te ne, ose na vinin nëpër shtëpi.

Po më tregoje pak për disa persona, që gjatë komunizmit kishin bërë burg dhe që çuditërisht pas daljes nga burgu rrini pa frikë bashkë, ishin format e para të një komuniteti edhe pse në kushte të tmerrshme të privimit të lirisë.

Po, ishte një grup 4-5 vetë, ata ishin të vetmit që mund të rrinin në grup me njëri tjetrin. Ndoshta edhe sepse burgun e kishin bërë, dhe familjet i kishin mohuar, ata kishin njëri – tjetrin, si të thuash nuk kishin çfarë të humbisnin më. 

Pastaj momentet e para kur njerëzit mund të rrinin bashkë në grup, ishim ne në këto zonat cruising. Ato ishin vend takime njohjesh, bisedash dhe seksi. Njerzit kishin frikë të qëndronin gjatë me njeri tjetrin, por disa përfitonin nga mundësia për të qënë bashkë. 

Këtë bisedë e përfunduam duke folur për njerëzit që nuk janë më dhe për kurajon që duhej për të jetuar në kohë të vështira. Biseduam se si “cruising areas” ishin hapësira rezistence dhe hapësirat e vetme ku njerëzit mund të ndiheshin relativisht të lirë dhe se si u shndërruan në infrastrukturë për outreach dhe për të ushtruar për herë të parë një projekt “harm reduction” (Reduktim dëmi), përmes shkëmbimit të informacionit dhe prezervativëve.

*Në foto, kopertina e librit “And Now We Take Berlin” e autorit kanadez Stan Persky, i cili në fund të viteve 80 dhe fillim të viteve 90, vizitoi Evropën lindore për të dokumentuar aktivizmin e nëndheshëm të komunitetit LGBT kundër komunizmit dhe regjimeve diktatoriale. Arriti të vizitojë dhe Shqipërinë në fillim të viteve 90, ku takoi përkthyesit Zef Jubani dhe Pavli Qesku, liderin e PD Azem Hajdari, përkthyesin Jusuf Vironi, etj. Persky u përpoq të shikonte nëse kishte në ato vite ndonjë filiz të komunitetit LGBT. Në libër ai flet për një të ri të quajtur Ilir, i cili kalonte kohë të gjatë në hotel Dajti duke kërcyer si Michael Jackson. A ishte Iliri një djalë i ri gej? Persky e le të kuptohet në përshkrimin që i bën, por nuk e thotë hapur. 

*Fotot e tjera ilustruese nga Tirana e viteve ’90-të, fotoja që tregon studentët përballë Korpusit është marrë nga revista Anabel, kortezi e Gani Xhengos.