Ema Bregu: Arti im është një formë rezistence

Intervistoi Kristi Pinderi

Ema Bregu, 16 vjeç, ka çelur së fundi një ekspozitë në Qendrën “Shtëpia Publike” në Tiranë, një oaz i mirëpritur i feminizmit në Shqipëri, ku sfidon rolet gjinore, standartet e imponuara të bukurisë, konceptin arbitrar të “normales” që ka si arkitekte një shoqëri heteronormative që nuk e pranon dot faktin se gjinia, shprehja e gjinisë, dhe seksualiteti janë fluide dhe se çdo përpjekje për ti standartizuar në vija binare (në ose kështu ose ashtu) është një përpjekje që përjashton shumë vetë që nuk janë – e për më tepër nuk bëhen dot – ose kështu ose ashtu. 

E thënë ndryshe, ekspozita e Emës “Trupi si subjekt politik” sjell në Shqipëri një koncept qëndror të valës së dytë të feminizmit, e vendos trupin e njeriut, që ka qënë historikisht hapësirë e shtypjes dhe e ushtrimi të kontrollit nga shteti e shoqëria në një pozicion që i jep pushtet. Sepse ironikisht, çdo gjë ndaj së cilës ushtrohet kontroll – përfshirë trupat tanë – ka potencialin të reagojë, të rezistojë dhe të shndërrohet në agjent ndryshimi. 

“Do të thoja se arti im është një formë rezistence,” thotë Ema, “shpresa ime është që arti im të mund të jetë një frymëzim dhe ndoshta të ndihmojë për të hapur diskutime dhe debate mbi vetëpranimin, duke sfiduar normat dhe standardet fikse shoqërore, duke sfiduar standardet e bukurisë dhe të lejojë një shoqëri më të hapur.”

Flasim më tej për të rinjtë shqiptarë, për fluiditetin e gjinisë dhe sa ndryshon nga seksi, për Judith Butler dhe teorinë që gjinia është performative, për artin, për të ardhmen, për njerëzit e papërfaqësuar në një shoqëri përjashtuese dhe heteronormative. Kjo është një intervistë që si rrallë herë sjell në shqip disa koncepte qëndrore të “queer theory”, feminizmit edhe postmodernizmit. 

Kristi: Ema, u gëzova shumë kur pashë lajmin për ekspozitën tënde. Më la mbresa të mëdha fakti që dikush mund të shikojë se si të rinjtë si ti në Shqipëri mund të artikulojnë kaq bukur me fjalë dhe me art koncepte të rëndësishme feministe dhe postmoderniste si politika e trupit dhe se si trupat kanë qenë historikisht hapësira të shtypjes dhe të ushtrimit të kontrollit nga shteti, institucione e forca të tjera shoqërore. Pse zgjodhe këtë temë? Ç’të shtyu drejt saj dhe si do doje që njerëzit ta shikojnë veprën tënde? 

Ema: E zgjodha atë temë sepse mbulon çështje që duhen diskutuar më hapur me të rinjtë, veçanërisht në kontekstin e një shoqërie patriarkale dhe heteronormative, siç është Shqipëria. Kjo temë ka qenë një shqetësim personal dhe kam parë shumë miq që kanë patur vështirësi me gjëra të tilla si vetëpranimin ose me standardet e imponuara të bukurisë. Doja t’i paraqisja këto ndjenja në një mënyrë më subjektive dhe të dallueshme. 

Dua që njerëzit ta shohin punën time sikur të jetë e tyrja. Dua që audienca të rezonojë personalisht me imazhin që kam nxjerrë pavarësisht nga çfarë mund të ketë qenë tema ime origjinale. Pra dua që puna ime të mbërrijë te njerëzit duke marrë formën që ata vetë i japin asaj. Kjo, sepse unë mendoj se është e rëndësishme që ne ta ndajmë artin me njëri – tjetrin dhe që arti të shërbejë për të na inkurajuar. E ndjeva këtë ndryshim në perceptimin e punëve të mia nga publiku në ekspozitën time të dytë. Fillimisht ndarja kaq shumë e botës sime personale me një audiencë të gjerë, më shkaktonte nervozizëm, por kur pashë ndikimin që pati, pra se si publiku, sidomos të rinjtë, gjetën veten në punën time, atëherë edhe unë gjeta paqe në të.

Kristi: Si nisi rrugëtimi yt në art? Si e zbulove pikturën?

Ema: Arti ka qenë gjithmonë pjesë e jetës sime, si në shkollë, në kursin tim të artit apo në shtëpi. Kam qenë gjithmonë në gjendje ta shpërfaq veten përmes ngjyrave dhe gjatë rrugëtimit tim artistik kam zbuluar se sa kuptimplotë mund të jetë arti për njerëzit. Për më tepër, që puna ime mund të jetë në të njëjtën kohë personale dhe pikë takimi me të tjerët, pra e përbashkët.

Zbulimi i pikturës dhe teknikave të reja të saj ishte një udhëtim i zbulimit të vetes në periudha të vështira që kam kaluar si adoleshente, veçanërisht pas tërmetit dhe gjatë pandemisë. Piktura ka qenë një mënyrë për mua për të shprehur mendimet, emocionet, opinionet e mia, në momente që ishte e vështirë të shprehesha me fjalë.

Kristi: Të kthehemi te lidhja që ekziston mes trupit, politikës, identitetit, pushtetit dhe rezistencës. Disa studiues argumentojnë se dinamikat e pushtetit nuk janë lineare, se mënyra si pushteti ushtrohet ndaj nesh, shpesh në formë të heshtur, është fluide dhe vazhdimisht e ndryshueshme sipas kontekstit, se njerëzit jo gjithmonë janë subjekte të pushtetit pra jo gjithmonë qëndrojnë në anën fundore të tij por ata mund ta ndryshojnë ata, shpesh mund t’i rezistojnë. A është arti yt një formë rezistence?

Do të thosha se arti im, është një formë rezistence në mënyrën e vet. Unë fokusohem veçanërisht në sfidimin dhe përmbysjen e pritshmërive në artin tim. Për shembull, në ekspozitën “Trupi im si subjekt politik”, kam sjellë imazhe që nuk perceptohen si “standarde”, siç janë trupat me forma të ndryshme, trupa jashtë standardeve të imponuara të bukurisë, seksizmi apo trupa që shprehin  identitete gjinore fluide. E bëra këtë gjë jo vetëm si një akt sfidues, por edhe për të përfaqësuar njerëzit e zakonshëm, të cilët janë normalë dhe të zakonshëm në jetën tonë të përditshme, por që shpesh mbeten nën hijen e shoqërisë që është dëshpërimisht e fiksuar për të vendosur në qendër të publikes shumicën dhe jo diversitetin.

Shpresa ime është që arti im të mund të jetë një frymëzim dhe ndoshta të ndihmojë për të hapur diskutime dhe debate mbi vetëpranimin, duke sfiduar normat dhe standardet fikse shoqërore, duke sfiduar standardet e bukurisë dhe të lejojë një shoqëri më të hapur. Dhe po, kjo mund të tingëllojë paksa aspiruese dhe pretenduese, por unë e besoj se veçanërisht të rinjtë kanë potencial të sjellin ndryshim dhe të ndihmojnë në shkatërrimin e ‘normës standarde’ në mënyrë që të hapin mendjet e njerëzve dhe të krijojnë një mjedis më të sigurtë.

Kristi: Shikoj se shprehja gjinore zë një vend të rëndësishëm në artin tënd. Është kështu?

Ema: Po, shprehja gjinore është një nga temat kryesore të artit tim. Shumë piktura mbulojnë shprehjen gjinore, edhe nëse disa prej tyre interpretohen lehtësisht ose jo. Kjo ndodh sepse sfidimi i performancës gjinore është një pjesë e madhe e jetës sime personale dhe nuk e kam parë sa duhet këtë temë në artin shqiptar dhe te artistët shqiptarë, ndaj doja të kontribuoja dhe të luaja rolin tim. Unë e shoh shprehjen gjinore si një formë arti në vetvete dhe do të doja që njerëzit ta shihnin rëndësinë e saj.

Kristi: Si e përkufizon ti gjininë?

Ema: Sinqerisht, gjinia është një temë aq fluide dhe individuale, saqë e kam të vështirë të jap një përkufizim konkret të saj. Sigurisht, për disa njerëz gjinia është karakteristika mashkullore dhe femërore si konstrukt shoqëror bazuar në rolet kryesore, por për të tjerë, gjinia nuk është aq e rëndësishme. Personalisht, besoj se gjinia është një konstrukt shoqëror dhe personal për individin, aspak i kufizuar apo i përcaktuar nga seksi. Gjinia është një gjendje, që nuk është konkrete apo e qëndrueshme, dhe sidomos jo binare. Mund të shprehet në disa mënyra të ndryshme, duke mos u kufizuar në pamjen fizike, por nuk e identifikon as e përkufizon njeriun.

Kristi: Do përpiqem që këtë pyetje ta bëj shkurt dhe sa më të qartë sepse mendoj se është një debat që mungon. Kam rilexuar së fundi një ese të Judith Butler të vitit 1987. Ato/Ata (në shqip nuk kemi një përemër vetor me gjini neutrale për të përfaqësuar njerëzit që nuk e identifikojnë veten në mënyrë binare) – Butler pra, e përkufizon gjininë si performative. Por na sugjeron se “gjinia si performative” është pak ndryshe nga “akti i performimit/performancës së gjinisë”. Performimi i gjinisë nënkupton se dikush ka një identitet të vet gjinor të brendshëm që pastaj e performon atë për së jashtmi. Ndërsa “gjinia si performative” do të thotë që nuk ka në thelb një gjini, se ajo që besojmë si identitet tonin qëndror është gjithashtu shoqërisht e ndërtuar, dhe se ne e përvetësojmë apo përforcojmë iluzionin e gjinisë duke e performuar atë. Nëse nuk ka një performancë, nuk ka as gjini, thënë shkurt. Ti vetë ku qëndron në një debat të tillë?

Ema: Unë bie dakord me Judith Butler se gjinia është performative, dhe kështu shprehja gjinore është personi më shumë sesa përkufizimi për personin, por ende nuk jam e sigurt nëse besoj apo jo që gjinia nuk ekziston fare. Ajo është padyshim subjektive dhe ndryshon shumë nga individi tek individi, si dhe nuk është binare apo e përcaktuar nga seksi në asnjë mënyrë, por unë do të thosha se gjinia ka një ndikim kaq të rëndësishëm në jetën e njerëzve, pavarësisht nëse janë rolet që ajo paraqet për një individ që në lindje, ose rolet që do t’i prekin më vonë. Gjinia është e rëndësishme që kur vjen në jetë, sepse faktorë të saj na imponohen në varësi të seksit në lindje për shkak të heteronormativitetit të publikut të gjerë, dhe faktorët e saj mësohen dhe varen nga kultura. Pra, po, besoj se gjinia është subjektive dhe e ndërtuar, por është reale për shkak të ndikimit shumë konkret dhe domethënës që ka tek njerëzit që nga lindja dhe më vonë në jetë.

Kristi: Ke menduar për të ardhmen? Cfarë vendi ze arti më të?

Ema: Unë jam ende duke eksploruar të ardhmen time. Është e sigurtë që dua të ndjek diçka që lidhet me artin. Kam gjetur një interes të veçantë në artin dhe dizajnin e video lojërave, sepse besoj se është një mënyrë shumë moderne dhe e rëndësishme e rrëfimtarisë që mund të përdoret për të sjellë më shumë përfaqësim dhe për të komunikuar dhe shpërndarë mesazhe.