Situata me të drejtat e njeriut gjatë kryesimit të OSBE nga Shqipëria

Viti 2020 shënoi ndër të tjera kryesimin e Presidencës së Organizatës për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE) nga Shqipëria. Pandemia e Covid-19, gjendja e fatëkeqësisë natyrore dhe ndalimi i ushtrimit të të drejtave kushtetuese të qytetarëve, ishin të tjera ngjarje që shënuan vitin e kaluar, njëkohësisht dhe presidencën e Shqipërisë në OSBE.

Organizata të Shoqërisë Civile, kanë publikuar së fundmi një raport vlerësues të respektimit të të drejtave të njeriut përgjatë vitit 2020, ku vihet re një ulje e transparencës për publikun si dhe mos respektim i disa prej të drejtave kushtetuese të qytetarëve shqiptarë.

Në raport analizohen komponentë të ndryshëm, duke filluar nga reforma në drejtësi, te liria e medias dhe barazia gjinore. Në vijim po ju sjellim disa nga gjetjet kryesore dhe më shqetësuese mbi situatën e respektimit të të drejtave të njeriut përgjatë vitit 2020.

Marrëveshje politike jo-transparente

Një nga ngjarjet politike më të diskutuara ishte reforma zgjedhore dhe marrëveshjet politike të dala prej bisedimeve midis forcave kryesore politike në vend. Në raport vërehet se gjatë vitit 2020 të kryesimit të OSBE-së, Shqipëria nuk shfrytëzoi mundësinë të realizonte një reformë zgjedhore të plotë, të hapur, gjithëpërfshirëse dhe në përputhje të plotë me të gjitha rekomandimet prioritare të OSBE/ODIHR.

Proceset për ndryshimet kushtetuese të datës 30 korrik dhe ndryshimi dy herë i Kodit Zgjedhor brenda të njëjtit vit (në 23 korrik dhe në 5 tetor) u shoqëruan me tensione, mosbesim, si dhe kaluan përmes një procesi jo transparent dhe jo bashkëpunues me shoqërinë civile.

Sipas aktivistëve, reforma ka sjellë elementë të ri eksperimentalë në sistemin zgjedhor.

Gjendja e emergjencës dhe kufizimet në të drejtën për informim

Tërheqja e shtetit shqiptar nga Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut nuk përfshiu nenin 10 (Liria e shprehjes), i cili lidhet me të drejtën për informim. Sa i përket Ligjit për të drejtën e informimit nuk pati kufizime formale, por zbatimi i kësaj të drejte në praktikë u përball me shumë sfida.

Raporti vlerëson si jo-transparente punën e institucioneve përgjatë pandemisë, duke vendosur theksin te mos respektimi i të drejtës për informim, që u lind qytetarëve, organizatave dhe medias nga ligji në fjalë. Një tjetër problem i evidentuar është mungesa e aksesit të grupeve të margjinalizuara apo atyre në kushte të vështira ekonomike për tu qasur në informacion.

Burimi kryesor i informacionit gjatë pandemisë ka qënë interneti dhe shumica e vendimeve të rëndësishme janë komunikuar nga qeveria ose kryeministri nëpërmjet rrjeteve sociale, në disa raste edhe para publikimit në fletoren zyrtare.

Botimi në fletoren zyrtare i akteve është detyrim kushtetues dhe praktika e zbatimit të VKM-ve të pabotuara në fletoren zyrtare është kritikuar edhe nga Avokati i Popullit.

Mungesa e transparencës dhe konsultimit publik

Organizatat e shoqërisë civile raportojnë rënie të transparencës. Bashkë me to, edhe institucioni i Avokatit të Popullit ka ngritur shqetësime në lidhje me mungesën e transparencës për situatën në burgje, ndërsa Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi është shprehur se ka hasur vështirësi në kryerjen e hetimeve, sepse institucionet nuk i kanë vënë në dispozicion informacionin e kërkuar.

Një tjetër vendim i kontestuar gjerësisht dhe i marrë në shmangie të konsultimeve publike ishte ai i shembjes së godinës së Teatrit Kombëtar.

Aksioni i kundërshtuar me një protestë 2 vjeçare, u realizua në orët e para të mëngjesit të datës 17 maj 2020, në një kohë kur kufizimet e lëvizjes dhe grumbullimeve ishin ende në fuqi.

Vendimi u kontestua jo vetëm nga qytetarët dhe aktivistët në vend, por dhe organizata ndërkombëtare, ambasadorë dhe euro-parlamentarë.

Europa Nostra letër urgjente BE: Teatri Kombëtar u shemb brutalisht, dënojeni aktin! | Historia ime

Letër e hapur e komunitetit artistik ndërkombëtar kundër kryeministrit Rama | Historia ime

79 reagime për shembjen e Teatrit Kombëtar! | Historia ime

Vendimi për shembjen e Teatrit ka shënuar një tjetër precedent negativ, duke qenë se anashkaloi dialogun dhe rekomandimet e organizatave dhe partnerëve ndërkombëtarë, nxiti protesta masive në kohë pandemie dhe u mor në një kohë kur Gjykata Kushtetuese, pavarësisht se kishte dy ankesa në pritje për këtë çeshtje, nuk mund të shprehej me vendim për shkak të mungesës së kuorumit të anëtarëve.

Mungesa e transparencës dhe konsultimeve publike ka qenë prezente dhe në qeverisjen vendore, ku përmendet puna dhe vendimet e marra nga Bashkia Tiranë, duke nisur nga shembja e objekteve të rëndësisë së veçantë siç ishte gjimnazi “Sami Frashëri” dhe Teatri Kombëtar dhe deri tek masat për sektorë si mbetjet, transporti urban, dezinfektimi i ambienteve dhe pezullimi e shtyrja e taksave vendore. Sipas monitorimit të kryer nga Qëndresa Qytetare, këto vendime janë marrë pa zhvilluar konsultime me qytetarët dhe projekt-vendimet nuk janë publikuar para miratimit, siç parashikon ligji për për Vetëqeverisjen Vendore.

Një nga zhvillimet që konsiderohet si pozitiv në raport, është marrja e vendimit për përfshirjen e fëmijëve në proceset konsultuese  si dhe krijimi i platformës online të Kuvendit për konsultimet e projektligjeve.  

Liria e Medias

Një nga temat më të diskutuara ka qenë dhe Ligji “Anti-Shpifje”, i cili u vendos dhe në qendër të vëmendjes së organizatave ndërkombëtare dhe Këshillit të Evropës, për rrezikun në të cilin vendoste lirinë e shprehjes në vend.

Tendencat e autoriteteve dhe qeverisë për të kontrolluar median online, bie ndesh me vendimet e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

Qeveria shqiptare duhet të tërhiqet nga përpjekjet për ta vënë përmbajtjen e medias online nën kontroll të enteve administrative, pa garanci për pavarësinë dhe paanësinë e tyre.

Më 19 qershor 2020, Komisioni i Venecias miratoi dhe publikoi opinionin e tij, ku shprehet se media në Shqipëri përballet me një sërë sfidash që lidhen me mungesën e standardeve etike, vetcensurën në rritje, mungesën e transparencës mbi pronësinë dhe financimin e saj, ndikimin e interesave ekonomikë, si dhe politikë në linjën redaksionale. Komisioni mbetet veçanërisht i shqetësuar nëse ky përkufizim i gjerë në ligjin e miratuar nga Parlamenti, do të përfshijë dhe ‘blogger’ individualë që publikojnë nëpërmjet rrjeteve sociale si Facebook, Twitter ose Instagram.

Në komentin e tij, Komisioni vëren se dhe pse nuk ka një model të përbashkët Europian për organizimin e autoriteteve të mediave, parimi gjithëpërfshirës është që autoritetet që mbikëqyrin median duhet të jenë të pavarura dhe të paanshme.

Gjykatat e mbyllura dhe jo-funksionale

Në raport vërehet se pezullimi i veprimtarisë gjyqësore shkaktoi reagime të ndryshme, duke filluar nga shqetësimet mbi ligjshmërinë e vendimarrjes për të penguar një të drejtë themelore siç është e drejta për një proces të rregullt ligjor dhe aksesi në drejtësi.

Tejzgjatja e pezullimit të aktivitetit të gjykatave implikoi shqetësimet për tejzgjatjen e proceseve gjyqësore dhe problemin me zvarritjen e proceseve. Të dhënat për vitin 2020 raportojnë se numri i dosjeve të mbartura që presin të gjykohen është 92,602.

E drejta për jetë private dhe familjare gjatë pandemisë COVID-19

E drejta për respektimin e jetës private dhe familjare paraqet kështu një prej të drejtave më të kërcënuara gjatë pandemisë. Gjendja e diktuar nga Pandemia dhe kufizimet që lidhen me aktivitetet e zakonshme shoqërore, si dhe ceremonitë familjare si dasma apo varrime, por edhe kontrollet për të vërtetuar nëse njerëzit po respektojnë karantinën, gjurmimi i kontakteve të tyre, raportimi i detyrueshëm i të dhënave mjekësore apo qoftë dhe matja e temperaturës nëpër vende apo qendra të mbyllura përbëjnë ndërhyrje në këtë të drejtë.

Ekzaminimi i detyrueshëm për COVID-19 nën kontekstin e gjurmimit të përhapjes së infeksionit dhe izolimit, ka implikuar me të drejtën për jetë private si dhe të drejtën e privatësisë, por edhe aspektin e të drejtës për të patur kujdes e trajtim shëndetësor, kryesisht për shkak të pamjaftueshmërisë për të kryer testime dhe dështimit të sistemit shëndetësor, për të gjurmuar efektivisht pandeminë.

Problemi i testimeve të ulta dhe aksesit që qytetarët kanë në to, është ngritur më herët dhe nga Avokati i Popullit, duke bërë thirrje për rritjen e kapaciteteve dhe ofrimin e shërbimeve për qytetarët në kushtet e pandemisë.

Komisioneri për të Drejtën e Informimit dhe Mbrojtjen e të Dhënave Personale ka reaguar lidhur me shqetësimet në rritje, me abuzimin me të dhënat personale, si dhe keqpërdorimin e tyre nga ana e institucioneve.

Shqetësime serioze që kanë shoqëruar këtë situatë lidhen edhe me brishtësinë e sistemit shëndetësor sa i takon kapaciteteve dhe mundësisë për të ofruar shërbim cilësor.

Sipas një studimi nga Organizata Botërore e Shëndetësisë, Shqipëria ka vetëm 12 mjekë për 10,000 banorë, e listuar mbrapa vendeve të tilla si Afganistani, Kongo, Pakistani dhe India.

Përkeqësim i situatës ekonomike të familjeve rome dhe atyre të prekura nga tërmeti

Raporti vlerëson se anëtarë të minoritetit Rom në Shqipëri u prekën në mënyrë disproporcionale nga masat e izolimit të vendosura nga qeveria, duke qenë se një pjesë e madhe e tyre punojnë në sektorin informal. Masat e mara për ndërprerjen e aktivitetit ekonomik, prekën dyfish kounitetin rom, duke përkeqësuar më tej gjendjen ekonomike të shumë familjeve rome.

Njëkohësisht mbështetja e qeverisë me të ashtuquajturën “pagë të luftës” la jashtë qindra individë rom të punësuar në sektorin informal. Fal ndërhyrhjes së aktivistëve dhe institucionit të Komisionerit për Mbrojtjen nga Diskriminimi, mbështetja ekonomike u ofrua duke deklaruar individët rom si të papunë të rregjistruar në zyrat e punësimit.

Njëkohësisht gjendja e diktuar nga pandemia e COVID-19 rëndoi edhe më tepër situatën e familjeve të dëmtuara nga tërmetet e 21 shtatorit dhe 26 nëntorit 2019, gjendja ekonomike e të cilave u vështirësua edhe më shumë si pasojë e mungesës së punës dhe mundësive për punësim gjatë vendosjes së masave kufizuese.

Personat me sëmundje kronike dhe HIV positivë

Veçanërisht e vështirë është paraqitur situata e të sëmurëve me patologji të tjera, të cilët marrin shërbime nga spitali infektiv, i cili për shkak të pandemisë u kthye në një spital ekskluzivisht për trajtimin e të prekurve me COVID.

Kjo ka qenë veçanërisht e komplikuar për pacientët me virusin HIV/AIDS dhe pothuaj 300.000 të sëmurë të tjerë me sëmundje kronike, trajtimi i të cilëve u vështirësua në mënyrë kritike që në fillim të pandemisë, por edhe më shumë gjatë vazhdimit të saj.

Komuniteti LGBTI+

Masat kufizuese të distancimit dhe mbylljes sociale sollën pasoja veçanërisht të dëmshme në komunitetin LGBTI,veçanërisht ata të refuzuar nga familja e tyre, që kanë probleme të shëndetit mendor, ose që vuajnë nga dhuna fizike ose psikologjike dhe që përbëjnë një prej komuniteteve më të diskriminuara në Shqipëri.

Organizatat e shoqërisë civile dhe Komisioneri për Mbrojtjen nga Diskriminimi konstatuan se masat kufizuese kanë ndikuar ndjeshëm shërbimet dhe mbështetjen që personat e komunitetit marrin nga miqtë, qendrat LGBTI, OJQ-të dhe institucionet arsimore, si dhe aksesin e tyre në punësim.

Barazia Gjinore

Raporti vëren dhe mos-përfshirjen e mjaftueshme të politikave nxitëse për barazinë gjinore në ndryshimet e kodit zgjedhor. Në raport vërehet se gratë dhe vajzat përballen me diskriminim për shkak të gjinisë dhe/ose të shumëfishtë, dhe se përdorimi i mjeteve ligjore si ai i ankesave për Komisionerin për Mbrojtjen nga Diskriminimi apo gjykatës ka qenë i kufizuar.

Problematike mbetet mungesa e shërbimeve për viktimat në disa nga bashkitë, sidomos strehëzave emergjente pranë vendbanimit, nevoja e një fondi për nevojat urgjente të viktimave të dhunës në familje, mungesa në burimeve njerëzore, financiare dhe infrastrukturore, angazhimi jo i njëjtë i institucioneve përgjegjëse, buxhetimi i kufizuar i shërbimeve, nevoja për programe të qëndrueshme integrimi, monitorimi i urdhrave të mbrojtjes gjatë pandemisë etj.

Burimi: Vlerësimi i të Drejtave të Njeriut dhe Shtetit të së Drejtës teksa Shqipëria kryeson OSBE-në / KSHH

Ilustrimi Grafik: Kevin Jasini për Historia Ime